Του Βασίλη Σταυρόπουλου*…
Ο Α. Moravia μέσα στα εντυπωσιακά γεγονότα της διχασμένης μεταπολεμικής δημόσιας ζωής προβάλλει σκέψεις, χωρίς να παραβλέπει ότι ένα κατεστημένο ιδεολογικό υπόβαθρο βρίσκεται σε μια οριακή πολιτική συγκυρία.
Ένα μεσημέρι συνάντησε τον P. Togliatti στη Ρώμη στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. Ήταν οι πρώτοι μήνες του 1947. Το γραφείο του P. Togliatti δεν είχε τοπογραφικούς χάρτες, βιβλία και σχεδιαγράμματα, όπως στην Βαρκελώνη του 1937 στην έδρα των Δημοκρατικών, μια νύχτα της ιστορίας στη διάρκεια ανελέητου βομβαρδισμού και οδομαχιών λίγο πριν την πτώση της καταλανικής πρωτεύουσας στον ισπανικό εμφύλιο.
Όμως πάντα αναζητούσε να περιγράψει μια νέα μορφή ιδεολογικής σχέσης μετά την σκληρότητα του πολέμου μαζί με τα βαθύτερα ψυχολογικά κίνητρα στον άνθρωπο, που άλλαξαν τη διαδικασία της πραγματικότητας. Ρωτούσε τον P. Togliatti για τις πεποιθήσεις της σύγχρονης λαϊκής μάζας. Ένας νέος κοινωνικός ανθρώπινος χαρακτήρας είχε αναμορφωθεί από ένα πλήθος στιγμών, η ρευστότητα της πολιτικής ζωής, η αλληλοεξάρτηση των γεγονότων από τις μικρές λεπτομέρειες που μεταμορφώνουν το νήμα της ευτυχίας και της αθλιότητας. Η διπλή συμπεριφορά παραμένει αντίφαση, δηλαδή η ανομολόγητη έλξη της (dopiezza) καταστροφής και της περιφρόνησης ταυτόχρονα με την ελπίδα μιας βιοπολιτικής ζωής. Άραγε ο διανοούμενος υπερέχει του συγγραφέα ή του πολιτικού στην ανασύνθεση του ανθρώπινου ψυχορεαλισμού.
Σε μια καλογραμμένη εισαγωγή για το ύφος, την ποιότητα του ομοτέχνου Γκυ ντε Μωπασάν γράφει πως η θεωρητική σκέψη πλουτίζει μαζί με την καλλιτεχνική διαίσθηση το οντολογικό περιεχόμενο της ανθρώπινης σχέσης σε συνάρτηση με την πολιτική του ιδεολογία. Αλλά στην σκέψη του A. Moravia η προτεραιότητα της ατομικής σχέσης και του συλλογικού γίγνεσθαι, ίσως είναι η γέφυρα για το μεταπολεμικό πέρασμα των Ιταλών σε sui generis κοινωνικά μυθιστορήματα, ένας σύγχρονος καθρέφτης ιδεολογίας, τέχνης. Σε αυτό το καθρέφτισμα φάνηκε η ρήξη των πολιτικών συμμαχιών ότι θα έχει ολέθριες συνέπειες.
Καλοκαίρι 14 Ιουλίου 1948 στις 11.40 το πρωί. Η via della Missione είναι ένας μικρός ρωμαϊκός δρόμος χωρίς διέξοδο με σκαλοπάτια. Απόπειρα δολοφονίας εναντίον του ιστορικού ηγέτη ΙΚΚ P. Togliatti. Η Ιταλία είναι στο χείλος του γκρεμού. Μια ρωγμή στην Δημοκρατική συνύπαρξη. Μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα γράφεται το σενάριο του Riso Amaro (Πικρό Ρύζι) που ήταν έτοιμο στις 18 Απριλίου 1948, όταν ο Alcide de Gasperi νίκησε στις εκλογές την κοινωνική συμμαχία της Αριστεράς του Συνασπισμού του λαού. Μια αμφιταλάντευση για το ξεκίνημα των γυρισμάτων της προλεταριακής ταινίας RISO AMARO του Giuseppe de Santis. Τελικά, η αφετηρία των γυρισμάτων θα είναι η πεδιάδα του Vercelli τρεις μήνες αργότερα!!!
Όμως μετά την απόπειρα στην Ρώμη κατά του P. Togliatti οι εργάτριες από την βιομηχανική ζώνη της Λομβαρδίας εγκατέλειψαν το κινηματογραφικό συνεργείο της LUX. O Dino de Laurentis και οι συνεργάτες του συμπλήρωσαν το καστ της ταινίας με θεατρίνες και κομπάρσες που έφεραν από την πρωτεύουσα και το μακιγιάζ που μεταμόρφωσε σε λαϊκές γυναίκες της περιφέρειας. Μετά το τέλος των γυρισμάτων η καλή τύχη της ταινίας αρχίζει να διαγράφεται σε ένα μικρό διάσημο κινηματογράφο, αλλά και σε μεγάλες αίθουσες τέχνης στην πρωτεύουσα του PIEMONTE. Στην πόλη του A. Gramsci, του P. Togliatti, του Piero Gobetti και ασφαλώς της Fiat.
Η πολιτική πρωτοτυπία της ταινίας είναι το γενικό πλάνο που εικονίζει τους κοινωνικούς ανταγωνισμούς, αλλά και τον πόθο, την φιλαρέσκεια, τον διχασμό των εποχιακών εργατριών, που η αυτονομία της ύπαρξής τους, αιτιολογεί την εντυπωσιακή τους ενότητα. Δεν είναι η μάζα των χωρικών με την πολιτική παθητικότητα, αλλά εκείνο το πλήθος των ετερόκλητων εργατριών που φθάνουν μαζικά από τις μικρές πόλεις γύρω από το Μιλάνο (στην φιλμική μυθοπλασία) στους ορυζώνες και δημιουργούν μέσα από την εργασία την αλληλοαναγνώριση των προσωπικών αισθημάτων, ενώ ταυτόχρονα ανακαλύπτουν με την παραγωγική τους σχέση την εργασιακή τους αυτο-αντιπροσώπευση.
Ο σκηνοθέτης της ταινίας RISO AMARO Giuseppe de Santis με μαρξιστική παιδεία στην ανατολή του 1947, γύρισε την ταινία Caccia Tragica με θέμα τους Ιταλούς παρτιζάνους στο γεωγραφικό χώρο του ποταμού Πάδου.
Στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μιλάνο εντυπωσιάστηκε από μια παρέα γυναικών εργατριών που επέστρεφαν στην πόλη από την πεδιάδα του Vercelli. Στην κοινωνική του ιδεολογία είχε αποτυπώσει εννοιολογικά τον ψυχικό ρεαλισμό των Bracciati, εργάτες γης από την Puglia. Αλλά ίσως τα νέα κορίτσια προέκριναν με την εργασία τους την δημόσια ευδαιμονία, και έναν νέο τρόπο πραγμοποίησης της ζωής. Κινηματογραφικά, πάντως, θα ήταν ευτυχισμένη ισορροπία κοινωνικού ρεαλισμού, αισθητισμού!
Ο Giuseppe de Santis μαζί με τον μυθοπλόκο Carlo Lizzani θα αναζητήσουν την αυθεντικότητα σε γυναικεία πρόσωπα με θεατρική άγνοια από λαϊκές συνοικίες, αλλά το βλέμμα, η ευαισθησία τους, οι χειρονομιακοί κώδικες των λαϊκών συνοικιών θα νοηματοδοτούσαν τον ρεαλισμό.
Στο Caffe Rosati στην Piazza del Popolo συχνάζει η ρηματική ρωμαϊκή διανόηση, ηθοποιοί, σκηνοθέτες , συγγραφείς.
Ο πολιτικοποιημένος καλλιτεχνικός ρεαλισμός του σκηνοθέτη του Riso Amaro γνωρίζει ότι η αναπαράσταση της πραγματικότητας δεν είναι τέχνη. Αυτό σημαίνει πολλά.
Όμως. ένα πολύ όμορφο πρόσωπο που είχε στο μυαλό του, όπως της Lucia Bose το 1947 ήταν Μις Ιταλία ίσως δημιουργούσε ένα αισθητικό ρεαλιστικό παράδοξο, αφού δεν έμοιαζε με κορίτσι της υπαίθρου. Και οι θεατές δεν θα μπορούσαν να ταυτιστούν με την εικόνα της εργάτριας στους ορυζώνες της Mortara.
Η τυχαιότητα καραδοκεί στις ματιές των περαστικών. Μια πολιτική αφίσα με ένα γυναικείο πρόσωπο στην προεκλογική καμπάνια των Democristiani είναι το πρόσωπο που έψαχνε η παρέα στο Caffe Rosati. Η Silvana Mangano δούλευε σε ένα οίκο μόδας και ζούσε σε μια λαϊκή γειτονιά στο Tuscolanο στην Via Mirandola σε μια καμπύλη του δρόμου. Η Via Mirandola είναι 6 χιλιόμετρα από το Vaticano και το λαϊκό κορίτσι, με πατέρα Σικελό, μητέρα Αγγλίδα, κερδίζει την εύνοια της τύχης και τον ρόλο της ζωής, καθώς σε λίγο στο σπίτι φθάνει ο Dino de Laurentis με τους συνεργάτες του. Από αυτήν τη χρονική στιγμή η Silvana Mangano μαζί με την Αμερικανίδα Doris Dowling είναι οι όμορφες εργάτριες στην ρημαγμένη Λομβαρδική ενδοχώρα. Πέφτουν στα δίχτυα της βροχής και του έρωτα, χωρίς την έγνοια των προγνώσεων. Η Giovanna Griaffini εξηγεί την ανθρώπινη συνθήκη των χαρακτήρων του ιταλικού σινεμά και την αισθητική ιδεολογία της μεταπολεμικής ζωής στην Ιταλία του 1949.
Ο κινηματογράφος της δεκαετίας του 1950 εικονοποιεί την φυσική θηλυκότητα. Σώμα, πρόσωπο, κώδικες χειρονομίας σε αρμονία με τον φυσικό χώρο της δράσης. Η Silvana Mangano είναι ιδανική στον προλεταριακό περίγυρο του αγροτο-βιομηχανικού τριγώνου Ρavia – Novara – Vercelli. Το ξύπνημα των αισθήσεων, τα βλέμματα, η απόκρυψη και η φανέρωση των επιθυμιών. Μια διάφανη ομορφιά του μόχθου και της γιορτής που «χορεύει» μέσα στην βροχή στον ορίζοντα του πρωτοκαλόκαιρου. Τα σύννεφα μοιάζουν με τα λευκά μαντήλια του γιαπωνέζου μυθιστοριογράφου Γιασουνάρι Καουαμπάτα, όπου οι εργάτριες χαιρετούν τα τραίνα στους σταθμούς, με τις φοιτήτριες που πηγαίνουν στην Σχολή τους.
Η βροχή, η φούρια του ανέμου, οι διάλογοι, επιβεβαιώνουν την αισθηματική μαθητεία με ψιθυριστές κινηματογραφικές λέξεις. Η άσκηση του τρόπου ελευθερίας είναι ένα νέο σενάριο για τον τρόπο που έφθασε το λαϊκό κορίτσι από την Via Mirandola, στους λευκούς σκονισμένους χωματόδρομους του Vercelli. Από τα ρωμαϊκά ανοιξιάτικα απογεύματα, στους ορυζώνες μέσα στην βροχή με σορτς, κοντά καλτσάκια και γυμνές γάμπες. Ζωή και Τέχνη αλληλοσυμπληρώνονται. Η σκέψη του Σαιξπηρικού Βρούτου έρχεται σαν αντίλαλος. Υπάρχει μια παλίρροια στην ανθρώπινη υπόθεση. Αν την συναντήσουν οι πρωταγωνιστές της ζωής του οδηγεί στην ευτυχία, αν την χάσουν θα μείνει η ύπαρξή τους στα αβαθή της δυστυχίας.
Νομίζω ότι ξέχασε να ρωτήσει τον P. Togliatti ο Α. Moravia σε εκείνη την συζήτηση πότε έρχεται η στιγμή της ρήξης, η ωριμότητα του χρόνου, ο καιρός (tempo), με τι τρόπο γίνεται η αμφιβολία βεβαιότητα.
Ο P. Togliatti έφυγε το 1964. Ο Α. Moravia πρόλαβε την διασπορά των συνειδήσεων, τις μεταϊστορικές φαντασιώσεις και την παρακμή των μύθων που έγραψε αργότερα ο G. Bocca, ένας πρώην παρτιζάνος.
*Βασίλης Σταυρόπουλος (Δευτέρα έως Παρασκευή Ιταλικό – Γαλλικό 21.00 – 22.00)